The Problem of Representation of Balochi Literature and Conductibility of Modern Literature: Impressions of Liberal Order and Colonial Ends

 

بلوچی لبزانک ءِ جهگیری ءِ جیڑه ءُ ماڈرن لبزانک ءِ ٹهینگ

لبرل اَمر ءُ کالونیل آکبت ءِ نشان

امین ضامن بلوچ

لبزانکی جهگیری گوں راستی ءِ لیکه ءِ پی٘ش کنگ ءَ مانیت ءُ گیشّیت ھم۔ اے نبشتانک ءَ من ھمے گُفت ءَ پرّیس کنان ءَ اے آسر کشِّتگ که لبزانک ءِ جهگیری ءَ تهنا زبان نه کنت بلکیں زبان ءِ واھُنداں وتی راستی ءِ لیکه ءِ رِدءَ وتی لبزانکی درانگازی کنگی اِنت۔ ازم ءُ لبزانک ءِ ساھگ ءَ ما گندیں، ماں بلوچی ءَ چوشیں لبزانکی نشان باز اَنت که نفری فکر یا مارشتانی جهگیری ءَ کننت۔ البته ازم ءُ لبزانک ءِ فلسفه مارا درس دنت که نفری آزاتی ءِ ستا ءُ دلبڈی ماڈرن فکر ءِ جهگیری اِنت۔ ماڈرنزم ءِ مستریں تلب ءُ مُراد نفری آزاتی ءِ گیشی اَت۔ دومی نیمگا ما چاریں که بلوچ ءِ راستی ءِ لیکه نفری آزاتی ءِ گیشی نه اِنت۔ اگاں بلوچی زبان ءَ نفری آزاتی ءِ گیشّی ءِ سرا تْران به بیت ءُ تْران گُفتمانے (discourse) اوں جوڑ به بیت، گڑا اِشی ءِ مانا اِش نه اِنت که بلوچ ءِ راستی ءِ لیکه ءِ جهگیری بُوَگا اِنت۔

اے نبشتانک دو بهر ءَ اِنت۔ اولی بهر ءَ ماڈرنزم یا ماڈرن فکر ءِ بنیاد گیشّینگ بنت ءُ دومی بهر ءَ بلوچ ءِ تهمیات۔ پدا ھر دوئی٘ناں دیم په دیم کنان ءَ اے درس گیشّینگ بیت که اگاں بلوچ وتی تهمیات ءَ گوں ماڈرن فکر ءَ ھمدپ به کنت گڑا نه تهنا بلوچ ءِ لبزانک دِگر ءِ جهگیری ءَ کنت بلکیں وتی بیگانگی ءَ ھم پجّا نیاریت۔

 اولی بهر

1.      ماڈرن لبزانک: سرءُبُن

                ماڈرن لبزانک دِلواهیں لبزانکے اَت۔ آئی ءِ واب ءُ واھگ اَت که نفری آزاتی ءَ گیش کنان ءَ ’دلواهیں انسانی زند ءَ کیلوے (standard) به دنت‘[1]۔ ماڈرن لبزانک نه یکتهری (homogeneity) اَت ءُ نه آئی ءَ یک پیمیں شکل ءُ سورتے (conformity) ھست اَت[2]۔ گڑا په ماڈرن لبزانک ءِ ترز ءِ پهمگ ءَ زانتکاراں دلواهیں ماڈرن لبزانک یا ازم ءِ پجّار اے وڑا کُتگ که ماڈرن لبزانک یا ازم ’زِردی (subjective)‘[3]، ’یکدمی٘ن (spontaneous)، ناگتی (contingent)‘[4] ءُ نوکی٘ن (novel)[5] اِنت۔ پمیشکا ’ماڈرن زمانگ لبزانکی یا ازمی سوبمندی ءِ نگراهیں زمانگ گْوشگ بوتگ‘[6]۔

1.1.                       ماڈرن لبزانک ماڈرنزم ءِ راستی ءِ لیکه ءِ رِدءَ اَت

ماڈرنزم ءِ بنیادی لیکه (چونائیا) آزاتی اَت[7]۔ ھمے آزاتی ءِ گیشینگ ءَ یک نیمگے پروٹسٹنٹزم[8] ءُ دومی نیمگا ماڈرن فلسفه گوں زانت ءِ بُنزِهانی (sources) پَدجنگ ءِ وزم (method) ءَ سنگینی ءَ کار ءَ اِتنت۔ ھر دو نفری آزاتی ءِ رکینگ ءَ مزنیں تاکتے ءِ جواز ءَ گیشّینگا اِتنت که ھر نفر ءَ گوں آزاتی ءِ ھُنر ءَ وتی دامن ءَ جاگه به دینت[9]۔ اے مزنیں تاکت ءِ اُگده گوں راجمانی پی٘مان ءِ لیکهاں ٹهینگ بوتگ۔ گوں راجمانی پی٘مان ءِ لیکهاں، تهنا اِستان چو لشکریں واکدار (collective authority) ءَ مَنت ءُ زندمان ءِ ای٘دگه دُراهیں بهر نفری کنگ بوتنت۔ اے وڑی ءَ ھر ھما بُنگپ ھم مَنت که چه اِستان ءِ نیمگا بُنگپے لیکِّگ بوتگ اَت۔ نوں نفر ءِ رکینگ ءِ ذماداری ای٘دگه نفرانی نه اَت بلکیں اِستان ئیگ اَت[10]۔

ماڈرن لبزانک یا ازم ءَ، نفری آزاتی ءِ گیشی ءِ جهگیری ءِ سَند یکے وَ ماڈرنزم ءِ راستی ءِ لیکه ءِ فلسفه ءَ دات ءُ دومی نیمگا ’اِستان ءَ نفری آزاتی اِزم ءِ بُنگپ لیکِّتگ اَت‘[11]۔ ماڈرن لبزانک ءَ نفری آزاتی ءِ گیشی ءِ پَد ءَ چه راجمان ءُ اِستان ءَ دلبڈی ءُ ستا پمیشکا رسگا اَت که آ وتی راستی ءِ لیکه ءِ جهگیری ءَ کنگا اَت۔ نوں فلسفه نفری آزاتی ءِ گیشی ءِ جهگیری ءَ گوں زانت ءِ بُنزِهانی پَدجنگ ءِ وزم ءِ رِدءَ اولین کنگا[12] اَت ءُ لبزانک نفری آزاتی ءِ گیشی ءَ واکیاه سازگا اَت۔ واکیاه سازی نه فلسفه ءِ کار اِنت ءُ نه سائنس ءِ۔ بلئے اِستان ءَ واکیاه سازی ءِ اجازت پمیشکا داتگ اَت که واکیاه ھم په نفر ءِ آزاتی ءَ سازگ بوتنت بِلّے که تْران ھُورتیں (micro) ھیال ءُ فکرانی بابت ءَ بُوَگا اَت، بلئے راستی ءِ لیکه ءِ جهگیری برجاه اَت۔ بلکیں ھُورتی ءَ نفر ءِ بابت ءَ ماں لبزانک ءَ ھمنچو تْران بوت، ھمنچو نفری زند ءِ نوکیں دْروشم دیما آیان بوتنت۔ نوں ھر ھما جاه ءَ که اُودءَ نفر ءِ آزاتی ءِ راه ءَ کُجام ھم وڑیں بندشے ھست اَت، آ بندش گوں ھمے نوکیں دْروشم ءِ سرشون ءَ سرگْوز ءُ کور (negate) کنگ بوت۔ ھمے نوکیں دْروشم ءَ وزمی رِدءَ پربارویں آزاتی (negative freedom) ءِ نام دیگ بوت که نفر ءَ تچک ءَ ماڈرنزم ءِ ’برورد ءُ جوھر‘ ءَ سر کنت۔ ماڈرنزم ءِ ’برورد ءُ جوھر‘ نفری آزاتی اَت۔

دومی نیمگا فلسفی زانت ءِ بُنزِهانی پَدجنگ ءِ وزم ءَ اولین کنان ءَ ربیدگی بدلی یے په لبزانکار یا ازمکار ءَ بخشگا اِتنت۔ نوں لبزانکار یا ازمکار ءَ ھم وتی ربی٘دگ پمیشکا دوست اَت که آئی ءِ ازمی کار ءَ ربی٘دگی سَتا ھم رسگا اَت۔ چوکه اِستان ماڈرن زمانگ ءِ یکی٘ں لشکری واکدار اَت پمیشکا ’ماڈرنزم ءِ جهگیر ھمے سرپد بوتنت که آزاتی ءِ مانزمان ماڈرن (لبرل) ڈیموکریسی اِنت‘[13]،[14]۔ آسر ءَ پدا ما گْوشت کنیں که ’ماڈرنزم ءَ گوں نفری آزاتی ءَ نفر ءِ زرد مهکمیں وڑے پی٘ش کُتگ‘[15]۔ زرد بزاں نفر گوں وتی واب ءُ واھگاں۔ ’ماڈرنزم ءَ په آزاتی ءِ ممکن کنگ ءَ لبزانک یا ازم ءِ پجّار اے وڑا گیشینتگ که ازم زِردی، یکدمی٘ن، ناگتی ءُ نوکی٘ن اِنت‘[16]۔ لبزانک یا ازم ءَ ھُورتی (مائیکرو سطح) ءَ به چارئے یا ٹوهیں وڑے (می٘کرو سطح) ءَ، آ گوں اے پنچیں بنیادی بُنبهراں نه یکتهری ءَ مانیت نه یک پیمیں شکل ءُ سورتے داریت بلکیں ھر وڑا ھر یک بُنبهرے وتی پی٘شامد (occurrence) ءَ گوں ’یکے individual‘ ءُ سِستگین اِنت۔ ’ماڈرنزم ءَ یکرِدءَ ھم بُه زُورئے چه آئی ءَ نفر پسندی (یا نفری آزاتی ءِ پلامرزی) ءَ کشِّت نه کنئے‘[17]۔ اے درگتءَ ما گْوشیں که نفرپسندی ماڈرنزم ءِ برورد اِنت۔ اے وڑا ’ماڈرنزم ءِ بُنکی ءُ بُنجاهی کرد آئی ءِ اندری سرزوریانی مانگ ءِ چارگ اِنت‘[18]۔

 دومی بهر

2.      بلوچی لبزانک

چوکه بلوچی لبزانک ماں بلوچ ءِ ربیتی روان ءَ اِنت ءُ ھمے روان[19] یکشلیں تجربهانی رِدءَ بلوچ ءِ نیّت ءَ پیش کنت[20] پمیشکا ما بلوچی لبزانک ءَ نیّتی گْوشیں[21]۔

 2.1.                       بلوچ ءِ نیّتی بُوَگ ءِ بنیاد

راج (nation) بُندپتری رُدوم ءِ سفر ءَ جوڑ بیت ھمے رِدءَ یک لشکرے زانگ بیت که وتی گچینی کرداراں گوں ابرمی رِدءَ دیمروی کنت ءُ زاھر بیت‘[22]۔ کِرد ماں دری جهان ءَ چو ’کدرتی چیز یا چیزاں سَهرا اَنت‘[23] انساں آیاں دَرَکّ [24] کنت ءُ پهمیت۔ چوکه لشکر اے کِرداں په وتی ’رکینگ ءُ سلامتی ءِ رِدءَ گچین کنت‘[25] پمیشکا اے کرد په آیاں گچینی گْوشگ بنت۔ نوں اے رِدءَ آ وتی کرداں گچین کنان ءَ وتی تورهاں جوڑ کنت۔ چوکه اے توره گچینی بنت پمیشکا راج ءِ سسائی زندمان ءَ گیشّیننت۔

ابرمی ردوم وَ برجاه مانیت۔ ھمے تورهانی زُورگ ءَ گوں لشکر وتی گچینی کِرداں گوں راجے جوڑ بیت که آئی ءِ سسائی زندمان چه ای٘دگراں وڑے نه وڑے ءَ جتا بُوَان بیت۔ آئی ءِ توره گچینی بُوَگ ءَ ھوار ابرم ءَ گوں ھمدپ بنت که آ به رکیت ءُ به مانیت۔ نوں آئی ءَ گچینی تورهاں گوں راجے کنئے چارئے گڑا جهان آئی ءَ گچینی نگاهے ءَ چاریت ءُ بلوچ یا فِلاں گْوشیت۔ پدا آئی ءَ بلوچ به کنئے ءُ به چارئے که گڑا آ وتی تورهاں گوں یک راجے زانگ بیت که وت ما وتا بهرءُبانگ نه اِنت۔ ’ھمے سسائی زندمان آئی ءِ نیّت ءَ زاھر کنت۔ بزاں مردمانی ھما فکر ءُ مارشتانی جتا جتائیں شکل که نوں ھمے جتا جتائیں شکلاں بلوچ بُوَگ ءِ یک سورتے پمیشکا گِپتگ که اے سورت ھما کردانی پَیم کنگ ءَ کارامد اَت که ابرمی ردوم ءِ سفر ءَ دری جهان ءِ مارشت ءُ پهمانی جواب ءَ مردمانی گچینی کرداں گوں زاھر بوتگ اَنت‘[26]۔ بزاں دری جهان ءِ بابت ءَ انسان مارشت ءُ پهم دارنت ءُ آیانی جواب ءَ وتی گچینی تورهاں گوں وتی نیّت ءَ زاھر کننت که آ وتا چی یے کنان ءَ ماں اے جهان ءَ وتا رکینگ لوٹنت۔

وھدے کاررِد (process) یک نیّتے به داریت ءُ آ نیّت چوشیں نُهمت مه داریت که یک بستگیں آسرے ءَ سر به بیت ءُ ھلاس به بیت۔ اے وڑیں کاررِد ءَ ما نیّتی گْوشیں[27]۔ نیّتی ءُ دیمروی یکّی٘ں مانا ءَ دارنت ءُ ھوار اَنت، بلئے یک نه اَنت ….دیمروی ھما وھد ءَ بیت وھدے راجمان لهتے گیشّینتگیں رھبندانی رِدءَ ردوم گِریت….البته چیزے ءِ نیّتی بُوَگ ءِ بنیاد ھمیش اِنت که وتی کاررِد یا سفر ءَ سرگْوز مه کنت۔ زاھر ءَ اے نیّت بندوک اِنت بلئے اندر ءَ روانی یے داریت[28]۔ اَنچوکه اسلی ربیت ءِ آسر ھم بندوک نه اِنت بلکیں روان ءِ تها اِنت۔ ربیت ءِ اے پَیم ربیت ءَ زندمان ءِ ھم مانا کنت که دیمءَ جُنزگ ءِ نْیام ءَ وتی جند ءِ نیمگا ھم په بگی٘ر واتر کنت۔ زندمان وتی پُشت ءَ نه سندیت بلکیں ھمیشی ءَ زُوریت ءُ جُنزیت[29]۔ ربیت گْوستگیں دؤر نه اِنت ءُ نه ’ربیت ءِ رِدءَ گْوستانک (past) چوشیں ساھتے که چو پهریزِّتگیں چیزے ءَ دپتر اِنت ءُ ای٘ر اِنت۔ بلکیں اے پَهلی ءِ ارواه ءَ گوں دپ کپیت [ماں ھانی ءُ شےمُرید ءِ داستان ءَ میارباری ءِ لی٘که ءَ به چار[30]]۔ پمیشکا گْوستانک ماں وتی امکانانی پیداک کنگ ءِ ساھتاں آزات اِنت….که زندگیں راستی ءِ تها ھر (ساھت) تجربه بیت[31]۔ 

2.2.                       ربیت ءِ روان

چونائیا دیمروی بےنیّتی ھم بوت کنت ءُ نیّتی بُوَگ دیمروی ءِ پَیم[32] ءَ ابید دِگه پَیم ھم گِپت کنت[33]۔ بلئے بلوچ گوں یک بُوَگ ءِ بُنبهراں نیّتی بنیادے دیمروی ءِ پَیم ءَ داریت که بلوچی زندمان ءَ ربیت وتی ربی٘د ءِ رِدءَ روانی یے۔ اے روانی ’نفر ءَ رادمنتگیں (objective) تهمیات دنت[34] [اَنچوکه ھانی ءُ شےمُرید ءِ داستان ءَ سَبَک ھمیش اِنت که بلوچ ءَ وتی دشتار چو دیگی نه اِنت، اے وڑا که مُرید ءَ داتگ، ءُ سردار ءَ اے وڑ کنگی نه اِنت اَنچوکه چاکر ءَ کُتگ]۔ اے تهمیات تهنا په نفرے ءَ یک وڑا یکرِد ءَ راست نه اَنت، بلکیں په دُرستاں یک وڑا ءُ یکرِد ءَ راست اَنت۔ ’ربیت ءِ ھمگْرنچی ءَ یکے ءِ جند ءِ بانداتیں امکان په آئی ءِ جند ءِ پهمگ ءُ شناسگ ءَ بےنشان نه بنت‘[35]۔

پمیشکا گْوشنت که ’ربیت (اَنچیں روانی یے که) مردماں پُشت در پُشت گون اِنت….ربیت اوشتاتگیں نُهمتے نه اِنت بلکیں یکشلا یکے ءَ چه دومی ءَ سر بُوَان ءَ نوکیں مانا پیداک کنان ءَ جتائیں وڑے ءَ فکر کنگ ءُ نوکیں امکانانی چارگ اِنت‘[36]۔ اے یکے ءَ چه دومی ءَ سر بُوَگ ءِ سفر ءَ نوکیں مانا، امکان ءُ جتائیں فکر ’بُندپتری سما ءِ پُشدر ءَ سَهرا کنگ بنت‘[37]۔ ھمے سما اِنت که (یکشلی ءَ گوں یک بُوَگ ءِ) بُنبهراں پهریزیت[38]۔ اے سما ربیت ءِ تها اِنت۔ آ ھما بودناکیں تهمیاتی رَوِشاں زُوریت که الکاپ ءَ چارگءُتپّاسگ بوتگ اَنت ءُ (ھمے رَوِشانی یکشلی ءَ) وتا وتی بُندپتر ءِ تها پهمیت[39]۔ اے بُندپتر په راج ءِ باسکاں بوتگیں کارانی دپتر ءُ ربیّت ءِ نام ءَ بےربیتی کارانی داستانے نه اِنت بلکیں ’ادب ءُ مڑاهداری ءِ راستیں زور ربیت ءِ بنیاد ءَ مانیت‘[40] ءُ پمیشکا مئے ’اراده ءُ رَوِش ھمیشی ءِ رِدءَ گیشینگ بنت‘[41]۔ (ھمنچو) ما ربیت ءَ (گوں آئی ءِ یکشلیں بُنبهراں) سرپد بئی٘ں۔ (ھمنچو) ماں آئی ءِ (روانی ءَ) شریدار بئی٘ں ءُ (ھمنچو) ما (بُنبهرانی مڑاهداری ءَ چاران ءَ) آئی ءَ سازیں ءُ پیداک کنیں[42] پدا وتی ھد ءُ بایَداں گیشّینیں۔ اے وڑا ’ربیت په (نفرے ءَ ھم) ذات ءِ درگیجگ ءِ سهرا کنگ ءَ برابر ارزشت داریت۔ ھمے رِدءَ ذاتی پجّار ءِ شُناسگ ءَ (ربیت ءُ نفر ءِ میان ءَ) تچکیں سْیادی یے ھست بیت[43]۔

په ربیت ءِ پهمگ ءَ اَنچیں بُندپتری بنیادے لوٹیت که درجابند نه اِنت۔ آ بنیاد بلوچ ءِ ادبداریں راجی مڑاه اِنت که ’ھالتانی ھساب ءَ مارا اے لائک به کنت که ما وتی جند ءِ نچیناں (arrangement) بدل کُت به کنیں[44] [اَنچوکه خیربخش مری په سرداری ربی٘د ءِ ھلاسی ءَ بلوچستان اسمبلی ءَ کراردادے کاریت[45]]۔ اِدءَ راجی مڑاه ءِ گپ پمیشکا کی٘ت که چو نه اِنت ’ھستیں وھد ءَ ما په وتی ذاتی یا سیاسی فائده ءَ ربیت ءَ وت سازِّت به کنیں۔ پرچاکه ’ھستیں وھد ءِ واھگ ءُ کِردانی ھما سیمسر که مردم په آیاں یکشلیں اُمیت دارنت، آ بیدء گْوستانک (past) ءَ سورتے نه گِرنت‘[46] ءُ سَهرا نه بیت۔ اَنچوکه سرداری ربیت ءَ دِگه رنگے ءَ بوتگ ءُ انگریزاں اِشی ءِ تب بدل کُتگ، پدا بلوچاں ھمے تب بےربیتی نه گْوشتگ ءُ ای٘ر نه جتگ، بلکیں په وتی ذاتی یا سیاسی فائده ءَ نچین کُتگ ءُ کار بستگ۔ بلئے ھمے سردارانی مڑاهداریں پُشتاں په راج ءَ سرداری ءِ اے نچین بدل کُتگ ءُ سرداری ءِ ھلاس کنگ ءَ گام کشِّتگ۔ پدا ھم ربیت چوکه یک روانی یے ءُ برجاه اِنت پمیشکا ’کْوهن ءُ نوکیں زندمانی کدر اِشی ءِ تها ھوار اَنت‘[47]۔

2.3.     راستی ءِ لی٘که

اے ھست که راستی ءِ لیکه ءِ بدلی ءَ گوں مانشت ءِ جیڑه ھم بدل بوتگ ءُ اے رِدءَ ماں لبزانک ءَ راستی ءِ لیکه ھم بدل بُوَان بوتگ۔ بلئے بلوچ ءِ راستی ءِ لیکه انگته بدل نه اِنت۔ وھدے ما بلوچ ءِ لبزانک ءَ نیتّی گْوشیں، گڑا اولسرا مارا اے گیشّینگ لوٹیت که بلوچ ءِ بلوچ بُوَگ ءِ بنیاد یا مانِشت چی اِنت یا چی اَنت۔ چِد ءُ پیش مارا اے زانگی اِنت که مانِشت ءِ بنیادانی گیشّینگ ءِ مانا آئی ءِ فلسفیانه بنیاد یا بنیادانی شوھازگ اِنت۔

یک دودمانے که ھستیں دؤر ءَ ھم گیشتر سرزبانی سرشوناں گوں بیان به بیت، گڑا په آئی ءِ فلسفیانه بنیادانی زانگ ءَ آئی ءِ ھما چیز جُوربند (categorize) کنگ بنت که یک بنیادے پی٘ش کننت، پدا ھما بنیاد ءِ رِدءَ دودمان ءِ باسک ’یک‘ گْوشگ بنت۔ گْوشت کنئے که آ چیز دودمان ءِ باسکانی میان ءَ یک بُوَگ ءِ بُنپدے پی٘ش کننت۔ اگاں ما بلوچ ءِ بُندپتر ءَ بِه چاریں گڑا بلوچ ءِ گْورا آ چیز آئی ءِ ربی٘دگ، اُلُسی زانت (folk wisdom) ءُ راجی جُهد اَنت که بلوچ ءَ یک کننت۔ اے سئی٘نانی مُچّی ءِ نام ’ربیت‘ اِنت۔ بزاں بلوچ ءِ ربیت سے مزنیں بُنبهر داریت: ربی٘دگ، اُلُسی زانت ءُ راجی جُهد۔

’ماں بُندپتری زمانگاں بلوچ ءِ یک بُوَگ ءِ سبب بدل بُوَان وَ بوتگ اَنت، بلئے آ سببانی تها مستریں سبب سے بوتگ اَنت ءُ انگته ھم ھما وڑا اَنت۔ ربی٘دگ، اُلُسی زانت ءُ راجی جُهد۔ اُلُسی زانت ءِ بنیاد ءَ بلوچ ءَ وتی ربی٘دگ یکشلی ءَ پهمتگ، ءُ ھمے پهم ءِ یکرِدی ءَ بلوچ بُوَگ ءِ توره شَرّ کُتگ۔ پدا داستانءُھکایت (folklore) ھم ھمے توره ءُ راجی مَیار ءِ رِدءَ تپّاستگ اَنت که په بلوچ ءَ رَد چی اَنت۔ مڑاهداریں زند ءِ رِدءَ راست چه رَد ءَ چون گیشّینگ بنت، اے رِدءَ راجی جُهد برجاه داشتگ۔ راجی جُهد مڑاهداریں زند ءُ توره ءِ رکینگ اِنت۔ سما بیت که وھدے بلوچ ءِ گْورا وتواکی یا ھاکمی چو یک بُنجاهی بندوبستیں رھبندے ءِ رِدءَ نه بوتگ‘[48] گڑا آ وھد ءَ آئی ءَ ’(i) وتی سمائی ساچشت ءِ ربی٘دگی کنگ ءِ درگتءَ ءُ (ii) ربیت ءِ تها په مردماناں جمالیاتی ءُ مارشتی بنیاد ءَ دلجم کنگ ءَ کِسّه ساچتگ‘[49] که کُجام چیز ربیت ءِ رِدءَ اِنت ءُ کُجام نه اِنت۔ پدا ’کسهاں اِسپانکیں پهناتے (narrative aspect) داتگ‘[50]۔

دومی نگاه ھمیش بیت که ’ماں پانزدھمی کْرن ءَ رِند ءُ لاشار کنفیڈریشنے بوتگ‘[51]۔ زَرّ ءِ آجُور (accumulation of wealth) بوتگ۔ اے ساھتاں چوشیں ھم مردم بوتگ که په آیاں گُزران جیڑهے نه اَت، آ چه اے جیڑه ءَ آزات اِتنت۔ چه ھمے مردمانی پِربند ءُ کسهاں راجی لبزانک ودی بوتگ[52]۔ پدا کسهاں بیانیه یے (narration) رَستگ۔

پدا ھم ’مئے گیشّینتگیں لیکه ءِ رِدءَ ھر دوئیں سورتاں اِسپانک ءُ بیانیه ھمے گپّ ءَ گیشّیننت که کُجام چیز بلوچ ءِ ربیت ءِ رِدءَ اِنت ءُ کُجام نه اِنت‘[53]۔ البته اے وڑا اگاں ما بُندپتر ءَ نوزدھمی کْرن ءَ چه بِه گریں ءُ راجی جُهد ءَ بلوچ ءِ یک بُوَگ ءِ سببے بُه گْوشیں گڑا آئی ءِ بُنزه بلوچ ءِ ربیت بیت۔ ’سما بیت بلوچ ءِ راجی جُهد چونائیا چه بلوچانی اُلُسی زانت ءُ ربی٘دگ ءَ بی٘رگءَ جتائیں چیزے نه اِنت۔ بلکیں په یکی٘ں بُنگپ ءِ گیشینگ ءَ جُهد، اُلُسی زانت ءُ ربی٘دگ بهر کنگ بوتگ اَنت که اے گپ زانگ به بیت اُلُسی زانت، ربی٘دگ ءُ جُهد یک یک ءَ انگته چون ءُ چیا مانَگا اَنت‘[54]۔

جُهد پمیشکا مانگا اِنت که بلوچ وتی سرزمین ءِ سرا درامدانی دیمپان اِنت۔ چونائیا اے وڑ بُوَگ نه لوٹیت۔ اُلُسی زانت پمیشکا مانَگا اَنت که بلوچ چه وتی بُندپتر ءَ مَه سِدیت؛ ءُ ربی٘دگ پمیشکا مانَگا اِنت که بلوچ بُوَگ ءِ راجمانی بُنزه اِنت۔ اے رِدءَ بلوچ ءِ جُهد ءِ سکین ھم ماڈرن انسٹیٹیوشنل سیاست ءَ چه گیشتر توره ءُ مڑاهداری ءِ بنیاد ءَ بلوچ ءَ بلوچ بُوَگ ءِ درگتءَ سکین دَیَگا اِنت۔ اے سکین بلوچ ءِ نِزّ ءَ آئی ءِ آزاتی (liberation) ءِ توره ءُ مڑاهداریں پهنات اِنت که اِشی ءَ ابید بلوچ ءِ آزاتی ممکن نه اِنت۔ پدا بلوچ اُلُسی زانت ءَ ھم گوں ھمے سکین ءَ تپّاسیت که کُجام داستانءُھکایت بلوچ ءَ بلوچ بُوَگ ءِ رِدءَ کَڈن کنت ءُ کُجام داستانءُھکایت بلوچ ءَ چونائیا اے گْوشیت که په بلوچے ءِ بُوَگا فِلاں کار کنگی نه اَنت[55]۔

اگاں اے دُراهیں گپّاں یکجاه به کنئے گڑا بلوچ ءِ پرمان ءُ سکین گوں ربیت ءَ اِنت۔ اے ربیت ءِ شکل گِرَگ ءِ تها بلوچ ءِ رکینگ ءِ درگتءَ چه زمانگاں بلوچ ءِ داستانءُھکایت ھوار اَنت ءُ اِشانی رِدءَ بلوچ ءِ راجی مَیار ءُ مڑاه ءُ سنگینی ءِ رَکینگ ءِ زانت آئی ءِ اُلُسی زانت گْوشگ بیت۔

ھمے سئیں چیز یا ربیت ءَ گوں بلوچ اگاں دنیا ءَ به چاریت گڑا اے نگاه بلوچ ءِ راجی نگاه گْوشگ بیت۔ راجی نگاه ءِ رِدءَ ’راج یک لشکرے زانگ بیت که ماں بُندپتری رُدوم ءِ سفر ءَ جوڑ بیت ءُ وتی گچینی کرداراں گوں ابرمی رِد ءَ دیمروی کنت ءُ زاھر بیت‘[56]۔ راجے گوں وتی ھمے گچیناں ’یک نیمگے کُل (totality) ءِ تها پمیشکا چارگ بیت که وتی تها بهرءُبانگ نه اِنت بلکیں سرجم ءَ یکّی٘ن اِنت۔ دومی نیمگا، دنیا ءِ نگاه ءَ آئی ءِ چاگرد گوں گچینی نگاهے (particular perspective) ءَ چارگ بیت‘[57] که نیو ورلڈ آرڈر ءِ رنگ ءَ نه اِنت۔ بلئے پدا ھم آ نگاه وتی ’دود ءُ داستانءُھکایتانی رِدءَ وتی چاگرد ءِ ھر یک مردمے ءَ یک وڑا دنیا ءِ دیما پی٘ش کنت ءُ ھمے راجی نگاه ھر ھما نفر ءِ مڑاهداریں زند ءِ تها زاھر بیت‘[58] که بلوچ چه ربیت ءَ بیگانگ نه اِنت۔ ھمے بنیاد ءَ بلوچ راج چو یک کهولے ءِ وڑا اِنت، ءُ آیانی میان ءَ وتی ’چاگردی سمایے‘ ھست۔

’اے چاگردی سما یک راجے ءِ باسکانی میان ءَ اَنچیں چاگردے جوڑ کنت که اے چاگرد گوں یک فکری ری٘چے ءَ راجی گْوشگ بیت۔ دیما ھمے فکری یکشلی ءَ گوں راجی ھمگْرنچی، ھم یک فلسفیانه بنیادے اے وڑا داریت که راست ءُ ماناداریں آزادی ءِ سوبمندی، راستیں فکری آجوئی‘[59] ءُ وتی ربیت ءِ روانی ءَ ھوار ءُ شریدار بُوَگ۔ بلوچ ءَ ماں وتی ربیت ءِ روان ءَ پمیشکا بُوَگی اِنت که بلوچ ’بُندپتر ءِ اندر ءَ اَنت‘[60]۔ بُندپتر آئی ءِ ربیدگ، اُلُسی زانت ءُ راجی جُهد ءَ زاھر کنت۔ ’گْوستگیں دؤر بےتواری ءَ گْوستگ اَنت‘[61] بلئے بلوچ ءَ په کدرے ءِ تپّاسگ ءَ گْوستگیں دؤر ءَ برنت که آیاں فلاں کدر پرچا زُورگی اَنت یا فلاں کدر ءِ زُورگ ءَ گوں گْوستگیں کُجام کدر یله کنگی اَنت۔ په اے کار ءِ زانگ ءَ آئی ءِ گْورا ھستیں وھد ءَ کدرے ءِ یکشلیں تپّاسگ ءَ باندات ھست۔ ’اے سرجمیں کار ءِ نام ربیت اِنت‘[62]۔

اے رِدءَ آ راج ءِ ربی٘دگ ای٘دگه ربی٘دگاں گوں ھمسنگ بوت کنت[63]۔ اے ھمسنگی ءِ رِدءَ آ راج ءِ انسان پسندی ھم دیما کی٘ت‘[64]۔ بلئے بلوچانی انسان پسندی (Humanism) آیانی آزادی ءِ راجی جُهد ءَ گوں ھمسنگ بوت ءُ بلوچ ءِ راجی پجّار گیشتر رُست ءُ دیما اَتک۔ اے وڑیں ’ھمسنگی ھمودا مانیت که اُودءَ انسان سلامتی ءَ مانگا اَنت‘[65]، بزاں secure اَنت۔ ’ماں اے ربی٘دگ ءَ نفر ءِ کارءُکرد ھما وھد ءَ ساڑایگ بنت، وھدے نفر ھمے ربی٘دگ ءَ سرپد به بیت که ھمیشی ءِ ته ءِ آ ھر چیز ءِ سرا نْدریگیں دلے به داریت۔ ھمے بنیاد ءَ آ چارِت کنت که یک ربی٘دگے ءِ تها چاگرد ءِ باسکانی ھما سَدّک ھم دیما ماننت که چونائیا آئی ءِ چاگرد ءَ ھست اَنت ءُ مردم ھمیشاں گوں دانائیں زندے گْوازینگا اَنت‘[66]۔

دانایں سَدّک گوں راست ءُ رَد ءِ تپاوت ءَ ھما وھد ءَ مانیت که ھما گُمانانی بنیاد ءَ ربی٘دگ ءِ جند مانَگا اِنت ءُ نفر وتا ھمے گُماناں گوں یک به کنت۔ اے وڑی ءَ نفر ءِ سَدّک ھمے گُمانانی رندگیری ءَ کنت ءُ چه ھمایاں په وتا چیزے کشّیت۔ ھمے وڑیں دانائیں ربی٘دگ گوں راست ءُ رَد ءِ تپاوت ءَ یکشلی یے داریت[67]۔ اے رِدءَ کسے ءِ ماں وتی راجی ربی٘دگ ءَ زندمانی کنگ؛ آئی ءَ یکرِدیں سمائی ساچشت ءِ شون ءَ دنت[68]۔ ھمے سمائی ساچشت ءَ اگاں ربی٘دگ ءَ گوں ھمدپ به کنئے گڑا ’ماں ربی٘دگ ءَ مردم جمالیاتی ءُ مارشتی بنیاد ءَ دلجم کنگ بنت‘[69] که کُجام چیز ربیت ءِ رِدءَ اَنت ءُ کُجام نه اَنت۔ اے رِدءَ بلوچ ءَ داستانءُ ھکایت ساچتگ ءُ آیاں اسپانکیں (narrative aspect) پهنات داتگ۔ نوں لبزانک کنئے یا ازم، ھمے وڑ سازگ به بیت گڑا بلوچ ءِ راستی ءِ لیکه ءِ جهگیری بوت کنت۔

3.      (اگاں) سروں گهه گپتگیں مُپتءَ زیان کُت

چوکه ھُورتی (مائیکرو سطح) ءَ ازمکاری یا لبزانکاری ءِ وشی یے ھمیش اِنت که نفر ءِ چه وتا بُرزتر فکر کنگ ءَ جائزیں کارے لیکیت ءُ په نیمون ءَ نفری آزاتی ءِ درس ءَ بیدء راستی ءِ لیکه ءِ سرشون ءَ دنت۔ پدا ھمے لبزانکار یا ازمکار اگاں ’پوسٹ کالونیل راجمانے ءَ نندوک به بیت، گڑا آ گُمان کنت که ماڈرن نفر ھما اِنت که آئی ءَ دیمروی کُتگ‘[70] ءُ په دیمروی آئی ءَ ھچ وڑیں نیّت یا لیکهے ءِ رِدءَ زندگی کنگی نه اِنت بلکیں وتی ذات ءِ واب ءُ واھگانی پَدءَ آزات بُوَگ ءِ درگتءَ بودناک بُوَگی اِنت۔

په واب ءُ واھگانی پَدءَ آزات بُوَگ ءِ درگتءَ آ گوں ھما آزاتی ءَ وتی بندشاں دیم په دیم کنت ءُ تپّاسیت که آ آزاتی آئی ءِ نِزّ ءَ لیکه ءُ نیّت نه لوٹنت۔ اگاں آ لبزانکار یا ازمکارے گڑا آ زاھر ءَ ھمے گندیت که ماڈرن لبزانکار یا ازمکار ھر وڑا وتی آزاتی ءَ درانگاز کنگ به لوٹیت، کنتئِے۔ پرچاکه آ پربارویں آزاتی ءِ رھبنداں سرپد نه اِنت ءُ نه اِینچو سما داریت که ماڈرن لبزانکار یا ازمکار اگاں ھُورتیں وڑے ءَ لبزانک یا ازم سازگا اَت، آئی ءَ اے اجازت فلسفه ءَ په زانتکار بُوَگءَ، پروٹسٹنٹزم ءَ په لبرل بُوَگ ءَ ءُ اِستان ءَ په (لبزانکی یا ازمی رِد ءَ) رکگ ءَ داتگ اَت۔

آ سهی نه اِنت بلئے آ ماڈرن لبزانکار یا ازمکار ءَ آزاتی ءِ کارمرد کنگ ءَ گندیت ءُ پدا اے ھم گندیت یا وانیت که ھمے آزاتی ءِ جهگیری ءَ آ چنچو ساڑایگ بیت۔ چوکه آ پوسٹ کالونیل راجمانے ءَ نشتگ، آ په راجمانی ءُ اِستانی دلبڈی ءَ واب گندیت ءُ ھمیشی ءَ دیمروی ءِ چیدگ زانت۔

نوں آ واھگ داریت په آئی ءَ ربی٘دگ بدل کنگ لوٹیت که ربی٘دگ آئی ءِ نفری آزاتی ءِ درانگازی ءَ بلوچ ءِ ربیتی رھبندانی رِدءَ مه چاریت بلکیں ربیدگ آئی ءِ آزاتی ءِ درانگازی ءَ به ساڑایت۔ چوکه آ ’ماڈرنزم ءَ چاریت ءُ وتا تپّاسیت پمیشکا ماڈرنزم ءِ زانت ءِ بُنزِه ءِ وزم ءَ گوں ربیت ءِ بیسه ءَ چکاسیت‘[71]۔ بزاں لبزانکار یا ازمکار وتی راجمان ءِ نزور کنگ ءُ وتی راجمان ءَ فِلاں راجمان کنگ ءِ کار ءَ دِگر ءِ کاراں ارزان کنت۔ آ ھمنچو ربیت ءَ چکاسیت، آ دو ھمنچو وتی نفری بستار ءِ ستا ءَ نه گندیت۔ چه اِشی ءَ آ ٹوهیں وڑے (میکرو سطح) ءَ ’وتی پجّاری سما (identity consciousness)، ھمدودیں کدر ءُ مڑاهداریں ترزانی بنیاداں پْروشیت ءُ په وتی پجّار ءِ ذاتی کنگ ءَ ربیت ءَ گهتر کنگ (reform) ءِ نامو٘ کنت‘[72]۔ ربیت ءِ گهتر کنگ ءِ یک شکلے ھمیش بیت که آ ازمی کار ءَ وتی آزاتیں درانگازی یے سرپد بیت۔ آ اے ھم لوٹیت که کس آئی ءِ آزاتی ءَ گون مه کپیت، بلکیں وانوک یا چاروک آزاتی ءَ وتی اندر ءَ به ماریت ءُ منی ازم ءِ ستا ءَ به کنت۔ گهتری ءِ دومی شکل اِش اِنت که چونائیا ماں ’ماڈرنزم ءَ نفرپسندی چوشیں پرمانے نه اِنت که کسے آئی ءِ دیما به داریت‘[73]۔ اے وڑا ماڈرنزم ءِ نشاناں کپتگیں لبزانکار یا ازمکار گوں دِگر ءِ بُندپتری نسباں وتی چیزاں دوبر گیشوار کنت۔

اولی شکل آئی ءَ ’لبرل آزاتی ءِ اَمر ءِ نیمگا بارت۔ یک نیمگے اے اَمر اگاں انسان ءَ آزاتی دنت گڑا دومی نیمگا آئی ءِ آزاتی ءَ اے وڑا بندیت که دِگر ءِ آزاتی ءَ گون مه کپ۔ اے اَمر ءِ زُورگ ءَ گوں آئی ءِ زندمان ربیت ءِ رھبنداں گوں دپ نه وارت‘[74]۔ دومی شکل بزاں گوں دِگر ءِ بُندپتری نسباں وتی چیزانی دوبر گیشواری، آئی ءَ گوں کالونیل فکر ءَ ھمسنگ کنت۔ ماڈرن نفرپسندی ءِ نشان چو جُهلانکی ءَ ای٘دگرانی سرا پمیشکا ماننت که ’ماڈرنزم ءَ نفری آزاتی ستکے کُتگ پدا ھمے ستک چه ھر بُندپتری مُراد ءَ شرتر ءُ اولین کُتگ ءُ پی٘ش داشتگ‘[75]۔ 

4.      (گڑا) من رد کپتوں ۔۔۔۔

بلوچی لبزانک ءَ اگاں نفری آزاتی ءِ یا نفری آزاتی ءِ گیشی ءِ جهگیری به بیت، گڑا بزاں لبزانک ھُورتی ءَ (بزاں مائیکرو سطح ءَ) سازگ بُوَگا اِنت۔ اے کار ماڈرنزم ءِ رندگیری نه اِنت بلکیں ماڈرن بُوَگ ءِ نام ءَ په واھگے وتی لبزانک ءِ ’ٹهینگ‘ اِنت۔ اے وڑا بلوچ ءِ آزاتی ءِ لیکه پربارو مانیت که بلوچ ءِ جهد، اُلُسی زانت ءُ ربی٘دگ ءَ سرگْوز کناں تچک ءَ دیم په نفری آزاتی ءَ رؤت۔

بیدء وتی راستی ءِ لیکه ءِ جهگیری ءَ ءُ نفری آزاتی ءِ گیشی ءِ ترپداری ءَ زبان بِلّے بلوچی بیت بلئے جهگیری بلوچ ءِ نه بیت۔ اگاں بلوچی زبان ءَ نفر بیدء بلوچ ءِ راستی ءِ لیکه ءَ وتی جهگیری ءَ به کنت گڑا اے وڑا زبان وَ بلوچی بیت بلئے جهگیری بلوچ ءِ نه بیت۔ لبزانک زبان ءَ ھما وھد ءَ پودیت وھدے آ وتی راستی ءِ لیکه ءِ جهگیری ءَ به کنت۔ اگاں چوش مه بیت گڑا لبزانکی بیگانگی بیت۔ لبزانکی بیگانگی ءِ متلب اِنت لبزانکار وتی راجی راستی ءِ لیکه ءَ مه زانت، چه اِشی ءَ ماں لبزانک ءَ اَنچیں سورتے مانیت که نفر آئی ءَ په وتی جند ءِ ملمه کنگ ءَ سازیت۔

په نفری ملمهی ءَ آ ھما لبزانک ءِ رندگیر اِنت، ھمائی ءِ لوٹاں دیما کنان ءَ وتی زبان ءَ ھمائی ءِ لبزانک ءِ جهگیری ءَ وَ کنت، بلئے چوکه ھما لبزانک ءِ لبزانکار سهی نه اَنت، پمیشکا نه آئی ءَ راجمانی رنگ ءَ ساڑاه اَنت ءُ نی٘که گوں اِستانی واک ءَ آئی ءَ دلبڈی دیئنت۔ بلکیں دِگر ءِ لبزانک ءِ جهگیری ءَ کنان ءَ آ چه وتی راجمان ءَ په وتا ساڑاهگ ءِ واھگ داران ءَ گوں وتی زبان ءِ ازمکار ءَ شیئر یا ازم ءِ رھبندانی سرا وت ماں وتا دیم په دیم اَنت۔ نوں اے وڑیں لبزانک یا ازم ءِ سازگ ءَ پد ھرچی آیاں چه وتی راجمان ءَ رسیت، آ ستا اِنت یا ڈوبارگ، چه اِشاں آ سَبَک نه گِرَگا اَنت بلکیں لاچار اَنت که وتی ڈوبارگ ءُ ستا ءِ سرا تْران به کناں۔

---

[1] Dr. Abdul Wahab Suri. Right without Choice and the Future of Bioethics Discourse in Post-Colonial Society. In, Eubios Journal of Asian and Internation Bioethics. Vol. 23 (3) May (2013),  p. 83

[2] Abdolmajid Arfaei Moghaddam, and Amaludin ABD Rahman. Three of concepts: Modernism, Postmodernism and globalization. In, Elixir Soc. Sci 43, no. 1 (2012), p. 6643

[3] Donald Hall. Subjectivity. (New York: Routledge. 2004), p. 13

[4] Nicholas Wolterstorff. Philosophy of Art after Analysis and Romanticism. In, Contemporary Philosophy of Art: Readings in Analytic Aesthetics. Edited by John W. Bender and H, Gene Blocker. (New Jersey. Prentice Hall Inc. 1993), p. 56

[5] Umberto Eco. Innovation and Repetition: Between Modern and Post-Modern Aesthetics. In, Daedalus. Vol. 134. No. 4. (The MIT Press: Fall 2005), p. 191

[6] Dr. Abdul Wahab Suri. Right without Choice, p. 85

[7] Theodor Adorno and Max Horkheirmer. Dialectic of Enlightenment. Translated by John Cumming. (London: Verso. 1979), p. 236

[8] Zubin Meer (edited). Individualism: The Cultural Logic of Modernity. (UK: Laxington Books. 2011), p, 22

[9]۔ په اے نگاه ءِ پهمگ ءَ به چار: راجمان 9 ءِ نبشتانک ’دِلواهیں لبرلزم: کپیٹلزم ءِ فکری بنیاد‘ ءَ که ڈیکارٹ ءُ کانٹ گوں زانت ءِ بُنزِهانی پَدجنگ ءِ وزم ءَ په لبرل اِستان ءَ ھاکمی ءِ جواز دیگا اَنت۔

[10]۔ په راجمانی پی٘مان ءِ لیکه ءِ زانگ ءَ به چار، راجمان 8 ءِ نبشتانک ’روبرکت ءِ سیاسی فلسفه‘ تاکدیم 21 تا 40۔

[11] Dr. Abdul Wahab Suri. Right without Choice, p. 85

[12]۔ زانت ءِ بُنزِهانی پَدجنگ ءِ وزم ءَ اولین کنگ ءِ فکر ءِ زانگ ءَ به چار: راجمان راجمان 9 ءِ نبشتانک ’بلوچ ءِ لبزانک، نگد ءِ فلسفه‘ ڈیکارٹ تا ھایِک۔ تاکدیم 8 تا 14 ءَ۔

[13] Arifa Farid. Current Trends in Western Philosophy, p. 51 Dr. Arifa Farid: Published Articles (drarifafarid.blogspot.com)

[14]۔ لبرل ڈیموکریسی یا لبرل /آزات جمهوری کلچر ءِ فکری ریچ ءِ زانگ ءَ به چار: راجمان 9 ءِ نبشتانک ’دِلواهیں لبرلزم: کپیٹلزم ءِ فکری بنیاد‘ ءَ ڈیکارٹ تا جو٘ن رالزؔ۔

[15] https://www.eng-literature.com/2020/06/easy-way-understand-modernism-literature.html

[16] Amin Zaamin Baloch. ازم ءِ فلسفه ءُ بلوچی لبزانک. (Turbat: Raajmaan Publications. 2020), p. 05

[17] Abdolmajid Arfaei Moghaddam, and Amaludin Rahman. Three of concepts, p. 6643

[18] Ibid,

[19] Amin Zaamin Baloch. ازم ءِ فلسفه ءُ بلوچی لبزانک, p. xi

[20] Ibid, p. 115

[21] Ibid, p. 102

[22]- Joseph Stalin and Adam Fineberg. Marxism and the National and Colonial Question. )London: Lawrence & Wishart, 1936(.

[23]- William James. دستور نفسیات. (Karachi: City Book Point. 2014), p. 7

[24]۔ اِدءَ دَرَکّ هما پَٹءُپول ءُ سوج ءِ مانا ءَ زُورگ بوتگ که انسان وتی اِش کنگ، چَشگ، مارَگ، چارگ ءُ بوچِنگ ءِ ھِس ءَ گوں چیزے ءَ پوه ءُ سرپد به بیت

[25]- Ibid

[26]- Ibid, p. 08

[27]- Sean Sayers. Marx and Teleology, in Science & Society, Vol. 83, No. 1, January 2019, p. 38

[28]- Ibid

[29]- Walter Brogan. Basic Concepts of Hermeneutics: Gadamer on Tradition and Community. In, Duquesne Studies in Phenomenology, 1 (1) (2020)

[30] Amin Zaamin Baloch. ھانی ءُ شےمرید ءِ داستان ءُ بلوچ ربیت ءِ پهنات: بن دپتر نویسی ءِ رِدا. In, بلوچی قصه: پولکاری نوشتانک. (Quetta: Balochi Academy. 2022), pp. 199-231

[31]- Walter Brogan. Basic Concepts of Hermeneutics: Gadamer on Tradition and Community

[32]۔ پیم اِدءَ ’’ٹهگ ءِ وڑ‘‘ (314p. ) ءِ مانا ءَ کارمرز کنگ بوتگ که انگریزی ءِ لَبز اسٹرکچر ءِ بدل اِنت۔ اے نبشتانک ءَ اسٹرکچر اے مانا زُورگ بوتگ the quality of being organized۔ پیم ءِ مانا بلوچی لبزبلد (2017) ءَ ھم ھمیش اَنت۔

[33]- Sean Sayers. Marx and Teleology, p. 38

[34]- Hans-Georg Gadamer. Truth and Method. 2^nd and Revised Edition, Translated and revised by Joel Weinsheimer and DonaldG.Mar. (London: Continuum. 2004), p. 231

[35]- Ibid, p. 254

[36]- Walter Brogan. Basic Concepts of Hermeneutics

[37]- Ibid

[38]- Hans-Georg Gadamer. Truth and Method, p. 224

[39]- Ibid, p. 228

[40]- Ibid, p. 282

[41]- Ibid,

[42]- Ibid, p. 293

[43]- Walter Brogan. Basic Concepts of Hermeneutics

[44]- Hans-Georg Gadamer. Truth and Method, p. 304

[45]- B M Kutty. (edited). In Search of Solutions: an autobiography of Mir Ghaus Bakhsh Bizenjo. (Karachi: Pakistan Study Centre University of Karachi and Pakistan Labour Trust. 2009), p. 173

[46]- Hans-Georg Gadamer. Truth and Method, p. 305

[47]- Ibid

[48]- Amin Zaamin Baloch. ھانی ءُ شےمرید ءِ داستان ءُ بلوچ ربیت ءِ پهنات: بن دپتر نویسی ءِ رِدا. In, بلوچی قصه: پولکاری نوشتانک. (Quetta: Balochi Academy. 2022), p. 200

[49]- P. O. Bodunrin. The Question of African Philosophy, in Philosophy, Apr., 1981, Vol. 56, No. 216 (April., 1981), pp. 161-179

[50]- Richard H. Bell (1989) Narrative in African Philosophy, 64:249, 363-379

[51]- Jan Muhammad Dashti. The Baloch National Struggle in Pakistan: emergence and dimensions. (Quetta: Kalat Publishers. 2020), p. 153

[52]-Will Durant. The Pleasure of Philosophy. (Lahore: Service Book Club. 1995), p. 193

[53]- Amin Zaamin Baloch. ھانی ءُ شےمرید ءِ داستان ءُ بلوچ ربیت ءِ پهنات: بن دپتر نویسی ءِ رِدا., p. 200

[54]- Ibid,

[55]- Ibid,

[56]- Joseph Stalin and Adam Fineberg. Marxism and the national and colonial question. )London: Lawrence & Wishart, 1936(.

[57]- P. O. Bodunrin. The Question of African Philosophy., in Philosophy, Apr., 1981, Vol. 56, No. 216 (April., 1981), pp. 161-179

[58]- Ibid, p. 161

[59]- Ibid, p. 162

[60] Terry Eagleton. Literary Theory: An Introduction. (Minneapolis: University of Minnesota Press. 2008), p. 62

[61] Ibid

[62] Ibid

[63]- P. O. Bodunrin. The Question of African Philosophy, p. 163

[64]- Ibid, p. 162

[65]- Ibid, p. 163

[66]- Ibid, p. 170

[67]- Ibid, p. 170

[68]- Ibid, p. 170

[69]- Ibid, p. 174

[70] Dr. Abdul Wahab Suri. Right without Choice, p. 85

[71] Ibid

[72] Ibid, p. 86

[73] Ibid,

[74] Abdul Wahab Suri. Is liberty possible? The trajectory of liberal institutionalization of liberty in post-colonial societies. In, Biocosmology–neo-Aristotelism 5, no. 1 (2015), p. 111

[75] Theodor Adorno and Max Horkheirmer. Dialectic of Enlightenment, p. 15